سنگ پشت

مکاشفه‌ی درون

روزنامه‌ی شرق: دو‌شنبه ۱۲ آبان ۱۳۹۹، شماره ۳۸۵۴

مزدک پنجه‌ای:

احمدرضا احمدی شاعری است که بسیاری از عرصه های هنری را به واسطه جایگاهی که در مرتبه شغلی و هنری اش داشته تجربه کرده است. کارنامه او پر از تجربه های متعدد در حوزه شعر، داستان، موسیقی، سینما، تئاتر، ادبیات کودک و... است. در این فرصت می خواهم به  کتاب «طرح» به بهانه تجدید چاپ این کتاب که نخستین مجموعه شعر او به شمار می رفته و مجددا توسط انتشارات «آوانوشت» تجدید چاپ شده است، نگاهی داشته باشم.

در بسیاری از منابع تحقیقی وقتی صحبت از «شعر دیداری» می شود، احمدرضا احمدی را یکی از پیشگامان و آغازگران این گونه شعری قلمداد می کنند اگر چه به زعم من تحقیقات آنها دقیق نیست، چرا که پیش از احمدی و طاهره صفارزاده، ژازه تباتبایی است که از حوزه تجسمی وارد شعر شده اما براساس تاریخ انتشار کتاب، او نخستین شاعر دیداری عصر معاصر ایران به شمار می رود.

در ایران با شروع جریان شعری «موج نو» که یکی از مهم ترین جریانات ادبی ایران در سال ۱۳۴۰ به بعد به شمار می آمد، احمدرضا احمدی اقدام به انتشار کتاب «طرح» در سال ۱۳۴۱ کرد.

«مهم ترین کوشش شاعران موج نو، علاوه بر جداکردن کلمه از شی ء و دست یابی به معنی دور از ذهن، تصویری [دیداری] کردن شعر و ایجاد مناسبات جدید بین شکل ها و اشیای واقعی بود، مهرداد صمدی هنگام طرح اصول نظری این جنبش، شعر موج نو را بیانی تصویری معرفی می کند که به جای آنکه در کلمه فکر کند، در تصویر می اندیشد».۱

احمدی درباره کتاب «طرح» می گوید: «کتاب «طرح» را با کمک دوستانم، مسعود کیمیایی و فرامرز قریبیان چاپ کردم. شمارگان کتاب ۵۰۰ جلد بود. این کتاب هیاهو آفرید. علی اصغر حاج سیدجوادی که سردبیر کتاب هفته بود از این کتاب استقبال کرد. کیمیایی و قریبیان، [قبلش] نصف آن را در ادارات به عنوان آب معدنی فروخته بودند. [در واقع پیش فروش کردند!] مرتضی ممیز یک شعر از این کتاب را در کتاب هفته چاپ کرد، مرتضی ممیز پدر تعمیدی این شعر بود. مهرداد صمدی کتاب را برای فروغ فرخ زاد برد».۲

آنچه کتاب طرح را که در واقع نخستین خام کاری های احمدی بوده، در عرصه ادبیات مطرح کرده نه تنها استعداد بی نظیر، پشتکار و ارتباطات گسترده ، بلکه فرم، نوجویی، فهم مدرنیته و از همه مهم تر جسارتش بوده است. جنس جسارت او با جنس جسارت فروغ فرخزاد و نصرت رحمانی متفاوت است، جسارت او جایی اهمیت می گیرد که می خواهد متفاوت از جریان شعری شاملو و نیما شعر بسراید.

شعرهای دیداری این کتاب متاثر از جریانات شعری اروپاست. شعرهای دیداری در ایران سابقه اش به قرن چهارم هجری برمی گردد اما بعد از نیما رجوع به تجربیاتی از این دست متاثر از آثار خارجی بوده است. مخاطبان باید این نکته مهم را در نظر بگیرند که احمدرضا احمدی و برخی دیگر از شاعران که اقدام به تجربه سرایش شعرهای دیداری کرده اند، هنگامی دست به این جسارت زده اند که ادبیات معاصر هنوزاهنوز درگیر دعوای شعر سنتی و نیمایی بوده است. عملا شاعران پیشرویی چون هوشنگ ایرانی و... در چنین فضایی به واسطه فراهم نبودن بسترها - زیبایی شناسی مخاطبان آمادگی پذیرش تجربیات آوانگارد را نداشت- چندان جدی گرفته نمی شدند و به گونه ای پس از مدتی توسط حتی خود جامعه ادبی بایکوت می شدند.

البته احمدرضا احمدی نیز علاوه بر اینکه حمایت چند هنرمند مطرح مانند مسعود کیمیایی و... را داشت، اما چون در عرصه ادبیات شاخص نبودند نیازمند تایید چهره های مطرح تری در حوزه ادبیات بود؛ چهره ای که ذهنیت و زیبایی شناسی مدرن داشته باشد و در زمانه خود پیشرو و صف شکن قلمداد شود. در این میان نقش فروغ و حمایت او از نخستین کتاب احمدی جوان در استمرار حرکت های بعدی اش مثمر ثمر واقع شد. احمدی در این باره می گوید: «کتاب طرح را برای فروغ بردیم و فروغ هم خیلی خوشش آمد. بعد جسارت کرد و وقتی که کتاب از نیما به بعد را درآورد، من را به عنوان جوان ترین شاعر در این کتاب قرار داد. در واقع پاسپورت ادبی من را فروغ صادر کرد».۳ پس از فروغ، چهره های دیگری چون ابراهیم گلستان، سهراب سپهری و نادر نادرپور نیز احمدی جوان و کتاب طرح را باور کردند.

حالا شاید بپرسید مگر «طرح» چه بود و چه داشت؟

کتاب طرح، روی جلد منحصری داشت. در بخش بالایی روی جلد، فهرستی از عناوین شعرهای احمدی قرار داشت که به شکل افقی نوشته شده بودند. سپس نام کتاب و خود شاعر به صورت ریز در میانه صفحه قرار گرفته و متعاقبا در پایین صفحه شاهد درج همان عناوین شعرها به صورت واژه های جداشده از هم با نقطه بودیم. در این مجموعه فارغ از فضای مخیل و تصویری شعرهای احمدی، برخی از شعرهای او که اجرایی دیداری دارند و به آنها «کانکریت» گفته می شود، قابل توجه هستند. هر چند امروز کانکریت بسیار نسبت به گذشته، چه در ایران و چه در جهان، پیشرفت قابل توجهی کرده است.

شعر صفحه ۲۰ این کتاب شعری است که ۱۳ سطر آن در محور افقی و عمودی به صورت شعرهای کلاسیک چنین به تکرار نوشته شده است: «شب حزین و مه غمین و ره دراز/ شب حزین و مه غمین و ره دراز» و در سطر ۱۴ نیز با کلمه «احمدیا!» و نقطه چین هایی ممتد به پایان می رسد. وسط فضای خالی ابیات نیز به صورت عمودی عبارت «قصیده» نوشته شده است. یا در شعر ص ۲۷، شش بار از کلمه «من» در محور عمودی استفاده کرده که کلمه «من» در هر بند بزرگ تر از بند زیرین آن است و در ادامه بخش دیگر، سه کلمه ی «من» را از کوچک به بزرگ نوشته است. نیز در ادامه شعر خاصه صفحه ۲۸ با سه کادر مواجه می شویم که شاعر جملات: «مردی از هر نسل در کاغذی سنگی پیچیده»، «سرزمین ساعت»، «زنی از هر نسل در کتان آرزو مصلوب را» نوشته است.

شاید حوزه ارائه تکنیک های دیداری کردن شعر در کتاب «طرح» امروزه بسیار ابتدایی، کلیشه ای و محدود به چشم بیاید، اما در زمانه خود این وجوه و شاخصه، احمدی را از سایرین ممتاز کرده است. خاصه آنکه احمدی در شعرهای دیگرش که سویه دیداری نداشته اند مخاطب را با تخیلی ناب و تصاویری بکر و سه بعدی مواجه کرده است. زبان شعرها نثرگونه و به نوعی روایتی گزارشی دارند.

«از سفر گران بار رزم بازگشته ایم/ کوله بارهامان انباشته از داغ های غم است/ خورشید، پیکار ما را به ابرها پیغام می دهد/ بلورهای باران بر ابرها کمین کرده اند/ دانه های برف از شرم بر ما آب می شوند/ نفس های آب از غرور ما یخ می بندند/ سنگ ها بر سماجت ما رشک می برند/ باد در دژ ما شکوفه های جوان را قربانی کرده است/ دریا در بدرقه ما دهان کف آلود کرده است/ ماه بر فردای ما بسیج ستارگان را نوید داده است./ اما.../ خوشه های گندم- در شک- نجوا می کنند./ ما کوله بار بر زمین نمی گذاریم تا بر خورشید پنجه بساییم./ و باد زمزمه می کند: خورشید گروگان ابرهای فرداست».

احمدرضا احمدی در کتاب طرح نشان داد که دریا، آسمان، خورشید، ابر و... را به شکل آنچه در دنیای واقعی تصویر می شوند نمی بیند، بر این اساس دریا، خورشید، آسمان، ابر و... در شعر او تصویری است که پیش تر ندیده اید. نقشی است متفاوت از آنچه پیش تر برای شان تعریف شده بود. احمدی مخاطبانش را در موقعیتی فراواقعی قرار می دهد. شعرهای احمدی نشانه مند است. دال هایی که مدلولش را در خود شعر می توان یافت و ارجاع به بیرون ندارند. یعنی اساسا او در خود شعر برای دال هایش، مدلول های جدیدی تعریف می کند. شعرهای او خود مرجع هستند. او در بیرون از شعر برای مخاطب زیستی متصور نیست، هر چه هست در درون است. او را تنها درون شعرهایش باید دید و شنید و کشف کرد!

پی‌نوشت:

۱. «فرهنگ نامه ادبی فارسی» حسن انوشه، برگ ۱۳۸۴

۲. ویکی پدیا، احمدرضا احمدی

۳. خبرگزاری ایسنا، ۴ خرداد ۱۳۹۲.