سنگ پشت

یادداشتی در پاسخ به گفت‌وگوی روزنامه‌ی شرق با ضیاء موحد

شعرهای ابتهاج فاقد شعریت است
مزدک پنجه‌ای
گفت‌وگوی «احمد غلامی» با «ضیاء موحد» را در روزنامه‌ی شرقِ سه‌شنبه 8شهریور خواندم. فارغ از صراحت لهجه‌ی ضیاء موحد، و گفت‌وگوی پینگ‌پونگی احمد غلامی که نشان از تبحر ایشان و شناختش نسبت به شعر ابتهاج داشت، آنچه موجب شد تا نسبت به بخشی از این گفت‌وگو واکنش نشان دهم، آنجا بود که ضیاء موحد، شعر ابتهاج را صرفاً مبتنی بر موسیقی و ریتم می‌دانست و کارکرد دیگری برایش قائل نبود. ایشان درباره‌ی شعر ابتهاج «امروز نه آغاز و نه انجام جهان است/ ای بس غم و شادی که پس پرده نهان است/گر مرد رهی غم مخور از دوری و دیری/ دانی که رسیدن هنر گام زمان است» معتقد بود: «هزار تا بالاتر از این را مولوی و دیگر شاعران قدیم گفته‌اند». و بعد به عنوان مثال شعر «ارغوان» ابتهاج را آه و ناله و رمانتیک می‌دانست که از جوهر شعر برخوردار نیست. موحد هر بار که در مقابل پرسش‌های مصداقی غلامی قرار گرفت، سعی کرد به جای ارایه پاسخ منطقی به مصداق روی آورد. ایشان معتقد بود: اخوان در شعرش همین مفاهیم را به شکل نوتری می‌گوید و معتقد است حرف‌هایی که پیرامون شعرهای آقای ابتهاج زده می‌شود، ریشه در حرف‌های آقای شفیعی کدکنی و غوغاسالاری امثال ایشان دارد.
البته در جایی که می‌گوید شعرهای آقای ابتهاج بیان امروزی ندارد و از نشانه‌های امروزی به دور است، و در واقع معاصر نیست، نمی‌توان ایرادی بر سخنش وارد آورد چرا که شعر ابتهاج ساحت مدرنی ندارد و به شدت به نمادهای شعر قدمایی وابسته است. اما در جایی که بیان می‌دارد: «شعرهای ابتهاج فاقد شعریت است» به نظر قضاوت ایشان منصفانه نیست. ضمن اینکه ایشان تعریفی از «شعریت» ارایه نکرده و با این اوصاف بیان ایشان بوی سلیقه می‌دهد.
اما دلیل نگارش این سطور به آن بخش از گفت‌وگو باز می‌گردد که به هنگام مقایسه‌ی شعر «سیمین بهبهانی» با «سایه» ، وقتی به شعر سیمین «شبی همرهت گذر به سوی چمن کنم/ز تن جامه بر کنم/ ز گل پیرهن کنم» یا به شعر «ای با تو درآمیخته چون جان، تنم امشب/ لعلت گل مرجان زده بر دامنم امشب... ای خشکی پرهیز که جانم ز تو فرسود/ روشن شودت چشم، که تر دامنم امشب/گلبرگ نیَم، شبنم یک بوسه بسم نیست/ رگبار پسندم، که زگل خرمنم امشب... » اشاره می‌کند، در مدح آن، می‌گوید این «شعر واقعاً زنانه است».
نکته اینکه وقتی پرسشگر به شعر «وقتی از جنگ گم پا نهادی بیرون و رها گشــتی از آن گره کور گمار/ ناگهان آبشاری از نور/ بر ســرت می‌ریزد...» یا شعرهای دیگر سایه استناد می‌کند، ضیاء موحد می‌گوید: «نیما بهتر از این را سروده است.» این در حالی است که ایشان یا دقت نمی‌فرمایند یا فراموش می‌کنند که در مقابل شعر زنانه‌ی خانم بهبهانی که مورد مصداق ایشان بوده نیز می توان این طور استدلال کرد که فروغ به مراتب شعرهای بهتر و جسورانه‌تری دارد که موجب انقلاب در شعر زنان شده است و در واقع به مراتب بهتر ساختارها و نُرم‌های اجتماع را در شعر شکسته‌است. ضمن اینکه در همین شعر سیمین بهبهانی که مورد مثال آقای موحد بوده، از لغات و تعابیری چون «گلبرگ»، «لعل»، «دامن» و «خرمن» استفاده شده که بارها و بارها در ادبیات کلاسیک استعمال شده است. بنابراین به‌نظر باید ریشه‌ی اظهارات ضیاء موحد را نه تنها در مخالفت‌خوانی‌اش با شعر ابتهاج بلکه در این مسئله دانست که ایشان معتقد است: «قالب غزل، قالبی مرده است». موحد، پیرو همین دیدگاه معتقد است: «بعد از حافظ ما در زمینه غزل‌سرایی جز عده‌ای مقلد چیزی نداریم.»
جالب‌تر اینکه وقتی صحبت از «سیمین بهبهانی» می‌شود اشاره‌ای به پایان دوران غزل‌سرایی نمی‌کند و البته فراموش می‌کند که شبی روی آنتن زنده‌ی شبکه‌ی چهاردر برنامه‌ی «نقد شعر» بیان داشته است: «نه غزل سیمین بهبهانی، نه غزل منزوی و نه غزل محمد علی بهمنی؛ اینها اصلا شعر نیست.» همچنین در گفتگوی اخیر، در مقایسه‌ی غزل سایه و غزل سیمین بهبهانی بیان می دارد که « غزل [بهبانی] با آدم حرف می‌زند»، در واقع مخاطب در برخورد با اظهارات ضیاء موحد با ضدیّت و تناقض‌گویی در گفتار، استدلال و تحلیل مواجه می شود.
ضیاء موحد اهل فلسفه و منطق است، کتاب سعدی او یکی از بی‌نظیرترین کتاب‌هایی است که با نثری شیوا و روان در عرصه‌ی سعدی‌پژوهی تقریر شده است و البته یادداشت مذکور چیزی از ارزش‌ها و توانایی‌های ایشان نخواهد کاست.

گزارشی پیرامون مراسم تدفین امیرهوشنگ ابتهاج در رشت

سایه‌ی درخت ارغوان در باغ محتشم رشت

مزدک پنجه‌ای

ساعت را روی شش و نیم صبح کوک کردم. زنگ که به صدا در آمد از خواب پریدم و بدون درنگ، لباس پوشیدم. به یکی از حلیم فروشی‌های در راه سر زدم. یکی از دوستان شاعر با دوستش نشسته بود و غذا سفارش داده بود. همان اول صبحی فهمیدم که روز شلوغی را خواهیم داشت. غذایش که تمام شد گفت خیابان ورودی به محل تدفین را بسته‌اند. باید در خیابان رودباری جایی برای پارک کردن پیدا کنی. غذا را خورده‌نخورده راهی شدم. درست گفته بود. با نوار زرد رنگی آن وقت صبح، راه را بسته بودند و ترافیک سنگین بود. ماشین را زیر درختی پارک کردم و پیاده در مسیر شدم. چهره‌هایی آشنا و غریبه در تردد بودند. اول صبح چیزی حدود پانصد نفری می‌شدند. خیابان هنوز سایه داشت و آفتاب بر پوست نمی‌لغزید. هنوز شرجی هوا توی تن نمی‌زد. در مسیر چند بنر که تصویر سایه بر آن نقش بسته بود، نصب شده بود. شعرها البته بیشتر بر مبنای سیاست اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان انتخاب شده بود و البته از شعرهای معروف سایه خبری نبود. به محل دفن رسیدم. هنوز قبر پر از گِل بود. کارگران شهرداری مشغول نصب فنس‌ها بودند. صفحه‌ی نمایش و باندها در خیابان چیده شده بود. کارمندان اداره ارشاد، حوزه هنری و برخی از مقامات و مسوولین امنیتی نیز پای کار بودند. انتظامات همان اول صبح به‌طور محترمانه، مردم را از محل تدفین دور می‌کرد. خبرنگاران و عکاسان را هم پس از چندی به بیرون هدایت کردند. مجری که شاهد ازدحام جمعیت بود، بارها از مردم خواست از محل دفن خارج شوند و به سمت خیابان بیایند. گوشه‌ای از خیابان تجمع زیاد بود و نظرم را جلب کرد. روی زمین تعداد قابل توجهی پوستر بود و ضمیمه‌ی روزنامه اطلاعات که پشت و رو تصویر سایه را در خود داشت. عده‌ای هم برای خود پلاکارد درست کرده بودند و آن را بالای سر می‌بردند و سوژه ی عکاسان شده بودند. چهره‌های متفاوت بسیاری آمده بودند از فعالان سابق چپ تا هنرمندان، علاقه‌مندان و مردمی که صرفا بر پایه‌ی فضای مجازی، سایه را می‌شناختند. دیگر ساعت نزدیک هشت صبح بود. با حامد اریب که می‌دانستم در باغ رضوان برای تهیه فیلم و عکس حضور دارد، تماس گرفتم. نزدیک محل تدفین بودند. پس از چندی با اعلام مجری مبنی بر اینکه تا چند دقیقه دیگر مراسم برگزار خواهد شد، بر تعداد اشخاصی که خود را به نزدیکی‌های سن می‌رساندند، افزوده می‌شد و کار برای خبرنگاران و برگزارکنندگان مراسم بسیار سخت شده بود. پادکست شعرخوانی سایه بارها از بلندگوها پخش شد و هر بار در گوشه و کنار، چهره‌‌ی گریان دوستداران سایه را می‌شد، دید. عده‌ای از همسایگان روی بالکن منازل تماشاگر مراسم بودند. این سو برخی شعرهایش را با صدای بلند همنوایی می‌کردند. ایران ای سرای امید...،عده‌ای برایش کف می‌زدند...
تابوت را که آوردند، «درود بر سایه» دم گرفت و همنوایی آن طنین انداز شد. «یلدا ابتهاج» از امانتی‌ای گفت که پس از مذاکرات گسترده [شما بخوانید مخالفت‌ها]، طبق وصیت پدر به رشت و مردم رشت سپرده شد. بعد از ایشان «احمد جلالی» سفیر سابق ایران در یونسکو، «علی اکبر شکارچی»، «علی جهاندار»، «علی دهباشی»، «ناصر مسعودی»، دکتر «باقری» و... سخنرانی کردند.
«ناصر مسعودی» به پیشنهاد رسانه‌ی ملی برای مصاحبه پاسخ رد داد و البته هنگام سخنرانی به طور کنایه‌آمیز به دولتمداران گوشزد کرد که بسیار زود فراموش می‌شوند و این سایه‌ها هستند که در دل تاریخ می‌مانند.
در دل جمعیت پیرمردی مو سفید، کراوات زده خود را به سمت ناصر مسعودی رساند، خانمی که همراهش بود از مردم راه عبور می‌خواست و گفت: اگر استاد «امانی» را می‌شناسید راه بدهید. «غلامرضا امانی» که نزد «ناصر مسعودی» آمد، یکدیگر را در آغوش کشیدند. مدتی گذشت و مراسم تدفین آغاز شد. حالا بیش از سه‌هزار نفر در مراسم حضور داشتند. در گوشه و کنار مسیر هر کس دسته‌ای تشکیل داده بود و شعرهای سایه را می‌خواند.
وقت تدفین که شد، مهمانان ویژه را به محوطه‌ی جایگاهِ دفن هدایت کردند. نکته‌ی قابل توجه آنکه کمتر چهره‌های عرصه‌ی شعر آمده بودند و بیشتر چهره‌های مطرح موسیقی حضور داشتند. آیا این به واسطه‌ی دعواهای اخیر ما‌بین روشنفکران بود!؟
هنگام تدفین از هر طرف دوربین بود که روی قبر زوم شده بود. خبرنگارها، تصاویر را تندتند مخابره می‌کردند. عده‌ای از روی دیوار حوزه‌ی هنری به شکار سوژه می‌پرداختند. گاه شعارهای نامفهومی از آن دور شنیده می‌شد، برای من کلمه‌ی «رفیق» ملموس بود و لابد برای سایه که آن دور دست‌ها او را «رفیق» می‌خواندند، معنای بیشتری از خاطرات دور را به همراه داشت.
درختچه‌‌ای که «همایون شجریان» اهدا کرده بود کمی آن‌سو‌تر به یاد رفاقت «محمدرضا شجریان» با سایه به یادگار و به پاس سالها دوستی در خاک ریشه گرفت. مهمانان ویژه فاتحه سر دادند، یلدا و برادران برای آخرین بار پدر را نظاره شدند. کم کم صحنه از مسوولین برگزارکننده خالی شد، پاکبانان و کارگران شهرداری به صحنه آمدند و رُفت و روب را آغاز کردند. آفتاب وسط آسمان رسیده بود، تصویربرداران رسانه‌ی ملی در حال جمع‌آوری تجهیزات بودند. همه که رفتند عده‌ای از دوست‌داران ابتهاج هنوز مانده بودند، تا آخرین وداع را با رفیق قدیمی‌شان داشته باشند زیر سایه‌ی درخت ارغوان، در باغ محتشم رشت!