سنگ پشت

نگاهی به رمان «بند محکومین» نوشته­ ی کیهان خانجانی

حبسِ شیرین

مزدک پنجه­ ای

روزنامه شرق- دوشنبه 16 بهمن 97

«کیهان خانجانی» را نه از طریق کتاب­ هایش بلکه از زمانی می­ شناسم که در دفتر روزنامه­ ی گیلان امروز به دعوت علی­رضا پنجه­ ای برای شنیدن شعر و داستان جمع می­ شدیم. آن  جلسه به این شکل بود که شاعران و نویسندگان کنار هم می­ نشستند و مثل امروز، تا این حد اهالی شعر و داستان از هم دور نبودند. بچه­ های شعر، داستان نقد می­ کردند و داستان­ نویسان هم به نقد شعر می­ پرداختند. کیهان خانجانی نیز یکی از افراد حاضر در آن جسات بود و اتفاقاً ویژگی­ اش این بود که اشرافش تنها نسبت به حوزه­ ی داستان نبود، شعر را بسیار خوب می­ فهمید و نقد می­ کرد. بعدها کیهان را بیشتر با کتاب «سی و سه پل زیر سپیدرود» شناختم و البته زمانی که در خانه­ ی فرهنگ گیلان کلاس داستان داشت. آن روزها فکر می­ کردم غم نان و امرار معاش از طریق معلمی داستان، باعث شده نزدیک ده سال کتابی منتشر نکند. نگران هدر رفتن استعدادش بودم چرا که بسیار کم در مطبوعات حضور داشت و من البته در آن سال­ ها، اصلاً داستانی از او نخوانده و نشنیده بودم. تا این که «بند محکومین» را منتشر کرد. وقتی متوجه شدم تمام داستان در «زندان لاکان» رشت اتفاق می­ افتد، بیشتر شایق شدم تا بخوانمش. چرا که بسیاری از داستان­ های ایرانی فضایی شبیه به هم داشتند، فضایی برآمده از دنیای آپارتمان­ نشینی و روابطی از نوع محتوای فیلم­ های سینمایی دهه­ ی اخیر ایران. بنابراین برای من که وکیل دادگستری هستم و بارها برای ملاقات با موکلانم به زندان لاکان رفته­ ام­، رمانی متفاوت به شمار می­ آمد. رمان را یک نَفَس خواندم و البته به همراه دوست جوانم، ماهان سیارمنش گفت­ و­گویی نیز با کیهان­ خانجانی ترتیب دادیم که ماحصل آن در روزنامه­ ی­ «آرمان امروز» منتشر شد.

از این مقدمه که بگذریم، باید به زبان داستان «بند محکومین» اشاره کنم. اولین پرسش برایم این است که خانجانی چگونه به چنین زبانی رسیده است؟ آیا او فضای زندان را تجربه کرده است؟ آیا او با لهجه و لحن یکایک اهالی رمانش معاشرت کرده است؟ ساختن و مهندسی کردن این زبان بسیار سخت است، عرق ریزان روح و جسم می­ خواهد. باید هزاران بار نوشت و خط زد. دور شد و شاکله­ ی اصلی کار را برانداز کرد، بعد مجدداً به کلمات و قصه­ ها هجوم بود. خراب کرد و از نو ساخت، کم و زیادش کرد و بسیار تجربیات دیگر که در امر نوشتن و در بحث اجرا پیش می­ آید. آنان که بر وجوه زبان و اهمیت اجرا در آثار ادبی اشراف دارند، قطعاً بر این موضوع صحه می­ گذارند. ضمن آن که زبان زندان، زبان خاصی است، زبانی کنایی- استعاری است. زبانی است که وابسته به فرهنگ لمپنیسم است. زبانی پر از نشانه، اشارات پر رمز و راز است. تعابیر و اصطلاحاتی که بر ساخته­ ی گفتمان زندان است. برساخته­ ی آدم­ هایی است که جرم را به شکل دیگری تعریف می­ کنند. هر کلمه در زندان، بار معنایی خاص خود را دارد. اما بیرون محیط زندان، بسیاری از کلمات کارکرد خود را از دست می­ دهند. همان­ طور که می­ دانید هر «کلمه» در ساحت «جمله»، معنایی را می­ آفریند. مثلاً برای افراد خارج از دایره­ ی زندان، انباری جایی است در ساختمان که در آن وسایل غیرضروری را نگهداری می­ کنند، اما همین کلمه در فرهنگ زندان، جاساز کردن مواد مخدر از طریق بلع و قرار گرفتن آن در روده و بعد دفع آن توسط حامل مواد را «انباری کردن» می­ گویند.

در واقع نویسنده از یک کلمه در موقعیت­ متفاوت، مفهوم ویژه­ای را می­ سازد. حتی در پاره­ ای مواقع یک کلمه در شکل «استعاری» خود، ایجاد کننده­ ی موقعیتی از داستان می­ شود و شخصیت­ ها پیرامون همین «کلمه» یا اصطلاح، فضای داستان را می­ سازند. خانجانی با تخیل­ خود، و حضور یک زن در بخش مردان، چنان جذابیتی به متن داده است که منجر شده تا فضای زندان که باید برای مخاطب عذاب­ آور، سیاه و تاریک باشد، به گونه­ ای شکل بگیرد که علاقه­ مند می­ شود تا انتهای اثر در آن فضا خود را محبوس کند و شاید نخستین بار است که از این حبس ِشیرین، شاد باشد.

نکته مهم در این رمان، شکل ِقصه­ گویی خانجانی است. او میل به توصیف ندارد. ذات قصه­ گویی، شخصیت­ پردازی نیست. برای همین بیشتر شخصیت­ ها در حد تیپ و نام باقی مانده­ اند. اما آنچه مخاطب را جذب می­ کند تعدد قصه­ ها و تودرتویی آن­هاست. همه شخصیت­ ها به یک زن ختم می­ شود، تا انتهای رمان این تعلیق با مخاطب همراه هست. این زن کیست؟ آیا واقعا با یک زن مواجه هستیم؟ چه گونه وارد بخش مردان شده است؟ هر جا هم که به شکلی قصه­ ها کم رمق می­ شوند، طنز موجود در هر بخش موجب امتداد مخاطب به سوی قصه­ ی دیگر می­ شود.

در عالم نقد، بسیاری رمان «بند محکومین» را به واسطه­ ی ساختارش، جزء سبک­ های نوشتاری فراداستان گروه­ بندی می­ کنند. در واقع مصداقی­ ترین نمونه برای سبک فراداستان، قصه­ ی هزار و یک شب شهرزاد است که البته خانجانی نیز در گفت و گویش با ما، به وام گرفتن از شیوه­ ی قصه­ ی هزار و یک شب شهرزاد، اشاره کرده است. در واقع فراداستان­ ها به روش‌های گوناگون، خواننده را از دنیای داستان جدا می‌کنند. گاهی ماهیت خیالی یا ساختگی متن را به خواننده یادآور می‌شوند و گاهی پشت صحنه­ ی متن را وارد روایت می‌کنند تا توجه مخاطب به کنش روایتگری (Narration) معطوف شود. فراداستان سعی دارد این حقیقت را به خواننده القا کند که آنچه می­ خواند چیزی جز زبان و صنایع داستان­ نویسی نیست و نباید داستان را با واقعیت اشتباه گرفت.

به تعبیری می­ توان گفت خانجانی سویه­ ی پست­ مدرنِ قصه­ نویسی را به مخاطب نشان داده است. خانجانی برای پرداختن به قصه­ ی هر شخصیت، اولاً آن­ها را با نام­ هایی که خارج از محیط زندان مفهومی ندارند، مشخص می­ کند. بعد برای هویت­ بخشی به آن نام­ ها، اقدام به قصه­ پردازی می­ کند؛ بدین شکل که هر نام دلیل زندانی شدنش را تعریف می­ کند. امری که برای هر زندانی در واقعیت نیز اتفاق می­ افتد. یعنی هر زندانی تازه واردی، بعد از اظهار نامش یا آن چه در محل ه­اش صدایش می­ کنند، داستان چرایی بازداشت شدنش را تعریف می­ کند. زندانی که او برای­ مان می­ سازد­، زندانی زیباست. شاید بر این اساس است که می­ نویسد: «هزار و یک حکایت دارد زندان لاکان رشت و...»